Við lifum áhugaverða tíma. Fyrir mér eru tvær stórar þversagnir í geðheilbrigðismálum. Önnur er sú að á sama tíma og við lofum fjölbreytileika fólks í samfélaginu, og þar með samfélagsins, þá virðumst við hafa afar ríka þörf fyrir að steypa fólk í tiltekna huglæga ramma.
Hin stóra þversögnin er sú að á sama tíma og við teljum okkur búa við almenna framþróun í heilbrigðis- og læknavísindum er kemur að viðleitni til bættrar geðheilsu, fjölgar örorkubótaþegum vegna geðraskana sex sinnum hraðar en þjóðinni, eða um 240% sl. 30 ár á meðan þjóðinni fjölgaði á sama tíma um ríflega 40%.
Þess utan má segja að fræðin og málaflokkurinn í heild sinni glími, sem fyrr, við stóra þekkingarfræðilega áskorun. Skort á hlutlægu og sannanlegu meini. Þegar engin meinafræði er til grundvallar sjúkdómi þarf að miða við einkenni, sem eru huglæg upplifun hvers og eins, og greiningin byggist á huglægu mati annars. Þannig hefur það alla tíð verið með geðsjúkdóma.
Önnur áskorun felst í viðhorfum samfélagsins til „einkennaknippanna“ sem við nefnum geðraskanir. Þau birtast yfirleitt í fordómum og mismunun. Árið 2006 framkvæmdu Sigrún Ólafsdóttir og Jón Gunnar Bernburg við Háskóla Íslands íslenska hluta alþjóðlegar könnunar á fordómum gagnvart fólki með annars vegar einkenni þunglyndis og hins vegar geðklofa. Við í Geðhjálp fengum Sigrúnu Ólafsdóttur til þess að endurtaka könnunina árið 2022 og
nú eru niðurstöður komnar í hús. Við greinum frá þeim í byrjun nóvember en þó má segja að fordómar og mismunun virðast ekki hafa minnkað á rúmum 15 árum og í tilfelli einstaklinga með einkenni geðklofa jafnvel aukist. Sé það raunin er það sorglegt og enn ein ástæða til að endurskoða algerlega afstöðu okkar til málaflokksins og þá hugmynda- og aðferðafræði sem við vinnum eftir.
Síðastliðið vor samþykkti Alþingi Íslendinga nýja stefnu í geðheilbrigðismálum og í sumar hafa tveir hópar á vegum heilbrigðisráðherra útfært aðgerðaáætlun til fjögurra ára í málaflokknum. Hún er metin er á u.þ.b. 6-8 ma. kr. í framkvæmd. Við í Geðhjálp munum vel eftir síðustu aðgerðaáætlun, áætlun áranna 2016-2020. Áætlun sem var metnaðarfull en lítill hluti nauðsynlegs fjármagns fékkst til að fylgja henni eftir. Að okkar mati þýðir lítt að eyða orku og tíma í áætlanir ef „eldsneytið“ er lítið sem ekkert. Forsíða þessa blaðs vísar til ójafns hlutfalls opinberra fjárframlaga til geðheilbrigðismála sé horft til áætlaðs umfangs málaflokksins innan heilbrigðiskerfisins, 5/25 þar sem einungis 5% heildarútgjalda til heilbrigðismála fara í geðheilbrigðismál þegar um 25% heimsókna á heilbrigðisstofnanir eru tengdar geðrænum áskorunum. Í ljósi þessa og aukinnar umræðu og ákalla um úrbætur treystum við opinberum valdhöfum fyrir því að ný aðgerðaáætlun verði fullfjármögnuð til næstu fjögurra ára.
Nýlega birtist í breska blaðinu „The Guardian“ grein eftir Dr. Sanah Ahsan, ungan sálfræðing sem starfar innan bresku heilbrigðisþjónustunnar NHS. Yfirskrift greinarinnar var: „Ég er sálfræðingur og ég trúi því að það sem okkur hefur verið sagt um geðheilbrigði séu mikil ósannindi“. Í undirfyrirsögn greinarinnar segir svo: „Skilningur samfélags okkar er sá að orsakir geðraskana séu innra með okkur – en hundsar samfélagslega orsakaþætti“. Sanah segir að við séum að takast á við samfélagslegan og pólitískan vanda ójöfnuðar með greiningum og meðferð. Hún spyr hvort sex skipti af hugrænni atferlismeðferð sem hjálpar að koma auga á óuppbyggileg hugsanamynstur muni hjálpa einstaklingi sem á í erfiðleikum með að sjá fjölskyldu sinni fyrir mat. Á sömu forsendum, hvort þunglyndislyf geti „læknað“ stöðugt áfall sem hörundsdökkur maður verður fyrir á „eitruðum“ vinnustað, eða hvort gjörhygli geti orðið barni að liði sem býr við mikla fátækt? Sanah klikkir svo út með myndlíkingu og spyr hvort við myndum greina visnandi plöntu með „plöntuvisnunar-heilkenni“ – eða reyna breyta umhverfi plöntunnar og aðstæðum? „Engu að síður þjáist fólk í og við aðstæður sem eru ekki boðlegar og okkur er sagt að það sé eitthvað að okkur“, segir hún.
‚Við sitjum enn við eldinn, viljum hlusta á sögur, tengjast öðrum, upplifa nánd og forðast rof. Við virðumst þó vera fjarlægari, fjarverur, en við viljum vera nær, vera nærverur – mannverur. Einkennir „aðskilnaðarorðræðan“ tíðarandann? Rafmagnið og tæknin hafi valdið ákveðnu rofi um leið og þau hafa bætt, lengt og breytt tilveru okkar, aukið lífsgæði – eða hvað?'
Grein Sanah, rannsóknir Joanna Moncrieff prófessors, sem kollvörpuðu hugmyndum um efnafræðilegt ójafnvægi í heila þegar um þunglyndi er að ræða, auk „endurreisnartímabils“ hugvíkkandi efna sem virðist vera hafið, eru einungis fáein dæmi um það hversu nauðsynlegt er orðið að endurskoða aðferða- og hugmyndafræði okkar í geðheilbrigðismálum. Endalausri sjúkdómavæðingu meintra raskana þarf að snúa við. Við þurfum að horfa vandlega á samfélög okkar sem eru lituð af samanburði, samkeppni og einstaklingshyggju og nærast á aldagamalli meinloku um að staða einstaklings í samfélagi ráðist nær eingöngu út frá efnislegu „virði“.
En þetta er gamalt stef sem kapítalisminn hefur löngu kveðið í kútinn, ekki satt? Meira er jú betra og við ættum ekki einungis að huga að því að sinna þörfum okkar heldur gefa löngunum okkar einnig góðan tíma og leitast við að elta þann endalausa hring, því meira verður jú aldrei nóg. Hvað þarf til að gera samfélög okkar geðheilsuvænni? Hvað þarf til að við séum sátt? Hvernig getum við rofið þær neikvæðu tilfinningar sem við færum á milli kynslóða okkar, þá skömm sem oft flyst og fleytir kerlingar öldum saman innan fjölskyldna? Við sitjum enn við eldinn, viljum hlusta á sögur, tengjast öðrum, upplifa nánd og forðast rof. Við virðumst þó vera fjarlægari, fjarverur, en við viljum vera nær, vera nærverur – mannverur. Einkennir „aðskilnaðarorðræðan“ tíðarandann? Rafmagnið og tæknin hafi valdið ákveðnu rofi um leið og þau hafa bætt, lengt og breytt tilveru okkar, aukið lífsgæði – eða hvað?
Við sitjum við eldinn, eldurinn logar í húsi hvers og eins, í síma hvers og eins, langt á milli okkar. Erum við að skilja okkur í auknu mæli frá hvert öðru af því að við setjum eigin mannréttindi ofar hinni sameiginlegu mennsku? Flestir eru sammála um að samfélög okkar taki á svo margan hátt framförum. Við endurskoðum viðhorf okkar, reynum að breyta stöðnuðum hugmyndum og afstöðu sem byggir oft á hugtökum eins og valdi. Valdi sem við nú, í opinberum skilningi, erum flest sammála um að „breyta“ í þjónustu þar sem við getum. Að allt opinbert vald verði opinber þjónusta. Að löggjafarvaldið sem við veljum og framseljum sem þjónustuumboð til kjörinna fulltrúa, jafningja okkar, verði löggjafarþjónusta, og að á sama hátt verði til framkvæmdaþjónusta og dómsþjónusta. Getum við breytt orðræðunni fyrst og vonast svo til að afstaða okkar til þekkingarfræðilegs skilnings á tungumálinu og upplifun breytist hægt og bítandi?
Það er víst, samkvæmt fræðunum, eitt sem er ótta yfirsterkara. Von. Við þurfum von. Tíðarandi okkar virðist um of litast af sundrungu, fjarveru og rofi. Við þurfum aukna nánd á tímum þar sem aldrei virðist vera erfiðara að veita hana, upplifa hana í fjarverunni, með fjarverunum. Við þurfum eldinn – aukin tengsl við náttúruna, aukin tengsl við okkar innri veru, okkar eigin nærveru.
