Tillaga landssamtakanna Geðhjálpar: Útiloka nauðung og þvingun við meðferð
Samkvæmt samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks er hvers kyns nauðung og þvingum óheimil. Ísland hefur enn ekki lögfest þennan samning. Ítrekað hefur verið bent að nauðung og þvingun í meðferð einstaklinga með geðrænar áskoranir standist ekki lög. Þetta hefur OPCAT eftirlit staðfest en því sinna óháðir aðilar og heimsækja þeir staði sem hýsa einstaklinga sem eru sviptir frelsi sínu. Samhliða núverandi endurskoðun lögræðislaga leggur Geðhjálp til að Ísland verði gert að þvingunarlausu landi sem tilraunarverkefni til þriggja ára.
Það kann að hljóma fjarstæðukennt að setja fram þá hugmynd að gera Ísland að þvingunarlausu landi sem tilraunarverkefni til þriggja ára. En hvað er fjarstæðukennt við það? Þegar sett er fram markmið þá er komin vegvísir að því hvert skal halda. Með því að stefna í átt að þvingunarlausu Íslandi þá þurfum við að breyta því hvernig við hugsum og hvernig meðferð við beitum. Með því drögum við strax úr hvers kyns nauðung og þvingunum. Það kann að vera að fullkomnun náist ekki en ferðalagið skiptir máli og kemur til með að bæta samfélagið verulega.
Ef hugmyndin þykir of framsýn þá fylgir hér umsögn Geðhjálpar
Í greinargerð um frumvarpið segir:
Við vinnslu frumvarpsins var tekið mið af tilmælum og athugasemdum sem umboðsmaður Alþingis gerði á grundvelli OPCAT-eftirlits síns í kjölfar eftirlitsheimsóknar hans á bráðdageðdeild 32C á Landspítala, sbr. skýrslu sem kom út 30. mars 2022 og er aðgengileg á vef umboðsmanns Alþingis. Þá er með frumvarpinu jafnframt brugðist við athugasemdum frá nefnd Evrópuráðsins um varnir gegn pyndingum (CPT-nefndarinnar) vegna heimsóknar hennar til Íslands árið 2019 og lokaniðurstöðum nefndar Sameinuðu þjóðanna gegn pyndingum (CAT-nefndarinnar) vegna fjórðu skýrslu Íslands sem nefndin fjallaði um á 1903. fundi sínum, sem haldinn var 9. maí 2022. Í 27. og 28. lið athugasemdanna er fjallað um þörf á endurskoðun löggjafar um réttindi sjúklinga og nauðungarvistun, sem tekið var tillit til við vinnslu þessa frumvarps.
Auk framangreindra aðila hefur ráðuneytið tekið tillit til ábendinga sem því hafa borist undanfarin ár m.a. frá sýslumannsembættunum, réttindagæslumönnum fatlaðs fólks, Öryrkjabandalagi Íslands, Geðhjálp og Reykjavíkurborg ásamt fagaðilum og almenningi.
Landssamtökin Geðhjálp sjá þess lítil ef nokkur merki þess að tekið hafi verið tillit til sjónarmiða samtakanna við smíði þessa frumvarps. Frumvarpið sem hér um ræðir tekur aðeins að litlu leyti tillit til samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks þó það sé tilgreint sem ein af helstu ástæðum þess að ráðist er í endurbætur á lögunum.
Við OPCAT eftirlit umboðsmanns Alþingis sem vitnað er hér til kom fram að lagaheimildir hafi skort til þess að beita þeim þvingandi aðgerðum sem er beitt er á geðdeildum landsins. Ekkert innra eða ytra eftirlit virðist hafa verið með þessum deildum og þrátt fyrir að lagaheimildir hafi ekki verið fyrir hendi var þvingandi aðgerðum beitt gegn notendum þjónustunnar. Umboðsmaður benti líka á í skýrslu sinni að aðbúnaður á deildum, ýmislegt í tengslum við starfsmannahald o.fl. væri í ólagi. Þar má nefna útivist notenda og frelsi til að taka þátt í ýmsum athöfnum dagslegs lífs sem ekki var hægt að sinna vegna aðbúnaðar og mannahalds. Geðhjálp þykir það miður að framkvæmdavaldið og löggjafinn kappkosti að koma heimild í lögin til að beita fólk nauðung og þvingunum en geri ekkert til þess að bæta aðbúnað á deildum og stofnunum þar sem fólk er vistað í lengri eða skemmri tíma. Það hefði alltaf átt að vera fyrsta viðbragð að leita leiða til að bæta úr þeim ábendingum í stað þess að skrifa í lög heimildir sem ættu að vera á undanhaldi í siðuðum samfélögum. Eftirlit með starfsemi geðdeilda og stofnanna þar sem fólk með geðrænar áskoranir er vistað til lengri eða skemmri tíma er því miður í mýflugumynd. Í greinargerð segir um samráð
Eitt af því sem flestar umsagnir bárust um er sú breyting að nauðungarvistun eða svipting lögræðis geti byggst á geðröskun í stað geðsjúkdóms. Að mati margra umsagnaraðila er sú breyting ekki talin til bóta. Er bent á að skilgreiningu á hugtakinu geðröskun vanti og líkur geti verið á að breytingin feli í sér rýmkun á skilyrðum fyrir lögræðissviptingu og nauðungarvistun. Er m.a. bent á þá leið að miða frekar við ástand einstaklingsins og þá hættu sem ástand hans getur valdið velferð hans og annarra. Í umsögn heilbrigðisráðuneytisins, yfirlækna geðþjónustu Landspítalans, Engilberts Sigurðssonar, prófessors og sérfræðings í geðheilbrigðisþjónustu, og Geðlæknafélags Íslands er hins vegar lýst yfir stuðningi við notkun hugtaksins geðröskun fremur en geðsjúkdómur, en að þá þurfi að gera kröfu um alvarleika þess ástands og að hætta sé til staðar fyrir heilsu og líf einstaklingsins, eða í einstaka tilfellum líf annarra, enda séu það einkennin sem valdi því að til lögræðissviptingar eða nauðungarvistunar geti komið, en ekki greiningin sem slík. […]
Í ljósi þessara ábendinga hafa verið gerðar orðalagsbreytingar á frumvarpinu og m.a. lögð áhersla á alvarlegt ástand einstaklings og einkenni sjúkdóma fremur en að vísa til tiltekinna sjúkdóma.
Hér er dæmi um hvernig hlustað er á raddir þjónustuveitenda í stað þjónustunotenda. Geðhjálp lagði reyndar til að geðsjúkdómar og/eða geðraskanir yrðu alfarið teknar út úr þessum texta. Það ýtir undir fordóma að tengja hættu á ofbeldi við geðgreiningar eins og gert hefur verið um langt árabil á Íslandi og víða. Lögðu samtökin meðal því annars eftirfarandi til í umsögn sem send var inn sl. haust en ekkert tillit hefur verið tekið til í því frumvarpi sem er hér til umræðu:
Þær breytingar á lögræðislögunum, sem hér eru til umsagnar, eru að mati Landssamtakanna Geðhjálpar endurtekning á ákvæðum gildandi laga sem byggja á sjónarmiðum og gildum sem eru á undanhaldi.
Strax í 4. gr. er að finna slík sjónarmið þar sem fjallað er um skilyrði fyrir lögræðissviptingu:
Það ýtir undir mismunun, fordóma og jaðarsetningu að nefna geðröskun sérstaklega í tengslum við skilyrði fyrir lögræðissviptingu. Landssamtökin Geðhjálp eru mótfallin lögræðissviptingum nema í undantekningartilfellum vegna brota einstaklings skv. almennum hegningarlögum þar sem fangelsisrefsing er tilskilin.
Geðröskun er vítt hugtak, rétt eins og geðsjúkdómar sem verið er að breyta frá. Ef þessi 4. gr. Á að haldast inni þá væri betra, réttara og í anda samnings SÞ um réttindi fatlaðs fólks að hafa þessa grein með eftirfarandi hætti:
Í 19. gr. Er síðan enn að finna orðalag sem Landssamtökin Geðhjálp hafna nú sem áður:
Sjálfráða einstaklingur verður ekki vistaður nauðugur í sjúkrahúsi. Þó getur læknir ákveðið að sjálfráða maður skuli færður og vistaður nauðugur í sjúkrahúsi ef hann þjáist af geðröskun eða fíknisjúkdómi sem er á þeim tíma þess eðlis eða svo alvarlegur að nauðsynlegt telst, vegna heilsu og öryggis hans sjálfs eða ríkra hagsmuna annarra, að hann fái viðeigandi læknismeðferð á sjúkrahúsi og sýnt þykir að meðferðinni verður ekki komið við á annan hátt en með nauðungarvistun.
Hér er verið að blanda geðröskunum við öryggi og ríka hagsmuni borgaranna. Landssamtökin Geðhjálp leggjast alfarið gegn því að einstaklingar verði vistaðir nauðugir á sjúkrahúsum eða stofnunum nema að ákvæði almennra hegningarlaga kveði á um slíkt. Til vara leggja samtökin til eftirfarandi breytingu:
Sjálfráða einstaklingur verður ekki vistaður nauðugur í sjúkrahúsi. Þó getur þverfaglegt innlagnarteymi (alltaf skal sitja jafningi í teyminu) ákveðið að sjálfráða maður skuli færður og vistaður nauðugur í sjúkrahúsi ef ástand hans er á þeim tíma þess eðlis eða svo alvarlegt að nauðsynlegt telst, vegna heilsu og öryggis hans sjálfs að hann fái viðeigandi læknismeðferð á sjúkrahúsi og sýnt þykir að meðferðinni verður ekki komið við á annan hátt en með nauðungarvistun.
Það á ekki og má ekki vera undir áliti eins læknis hvort einstaklingur teljist hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Því er lagt til að skipað verði sérstakt innlagnarteymi ef ekki er fallist á ábendingar Geðhjálpar sem áður voru nefndar hér á undan.
Í 28. gr. er fjallað um þvingaða lyfjagjöf. Landssamtökin Geðhjálp eru mótfallin hvers kyns þvinguðum lyfjagjöfum sem því miður hafa í gegnum tíðina verið beitt allt of oft eins og dæmin sýna án tilefnis.
Greinin lítur svona út:
28. gr.
1. Maður, sem nauðungarvistaður er í sjúkrahúsi án þess að samþykki [sýslumanns] liggi fyrir, skal hvorki sæta þvingaðri lyfjagjöf né annarri þvingaðri meðferð nema skilyrðum 3. mgr. þessarar greinar sé fullnægt. Í slíkum tilvikum gildir ákvæði 3. mgr. einnig að öðru leyti.
2. Maður, sem nauðungarvistaður er til meðferðar í sjúkrahúsi með samþykki [sýslumanns], skal einungis sæta þvingaðri lyfjagjöf samkvæmt ákvörðun yfirlæknis. Sama á við um aðra þvingaða meðferð.
3. Vakthafandi læknir getur þó tekið ákvörðun um að nauðungarvistaður maður skuli sæta þvingaðri lyfjagjöf eða annarri þvingaðri meðferð ef hann er sjálfum sér eða öðrum hættulegur eða ef lífi hans eða heilsu er annars stefnt í voða. Ákvörðun um þvingaða lyfjagjöf eða aðra þvingaða meðferð í þessum tilvikum skal tilkynnt yfirlækni svo fljótt sem verða má og skal hann taka ákvörðun um frekari meðferð.
4. [Ráðherra er fer með heilbrigðismál] getur sett nánari reglur um þvingaða lyfjagjöf og aðra þvingaða meðferð samkvæmt þessari grein.
Þarna er að finna heimild til þess að beita fólk þvingunum og nauðung og Landssamtökin Geðhjálp geta alls ekki fallist á þessa heimild. Þarna er einnig gefin heimild til vakthafandi læknis til að lyfjaþvinga einstaklinga en það á ekki og má ekki vera undir einum aðila komið hvort einstaklingur sé beittur jafn mikilli þvingun og slíkar lyfjagjafir eru.
Landssamtökin Geðhjálp hafa lagst gegn tilraunum löggjafans til að víkka heimildir framkvæmdavaldsins til að beita borgarana nauðung og þvingunum. Á meðan geðdeildir landsins eru undirmannaðar, starfsmannaveltan veruleg, skortur á fagfólki viðvarandi, hugmyndafræðin sem notast er við gamaldags, samræmd skráning atvika ekki fyrir hendi og eftirlit með starfseminni nær engin, þá verða framfarir innan geðheilbrigðiskerfisins litlar sem engar. Í stað þess að fara í enn einn bútasauminn á lögræðislögunum og lögum um réttindi sjúklinga eiga stjórnvöld að ráðast í róttækar breytingar á geðheilbrigðiskerfinu öllu og miða hugmyndafræði meðferðar við framsæknustu hugmyndirnar og gera geðheilbrigði að forgangsmáli í samfélaginu. Geðhjálp ítrekar þá skoðun að breytingar á lögræðislögum, lögum um réttindi sjúklinga, lögum um réttindi fatlaðs fólks og almennum hegningarlögum séu unnar í teymisvinnu þeirra ráðuneyta sem koma að málaflokkunum þar sem samningur Sameinuðuþjóðanna um réttindi fatlaðs fólks er hafður að leiðarljósi. Að vinnunni séu fulltrúar allra hagaðila kallaðir að verkefninu og sérstaklega hlustað eftir röddum notenda.
Landssamtökin Geðhjálp eru sem fyrr tilbúin til samráðs um breytingar á lögræðislögunum.
Stjórn Landssamtakanna Geðhjálpar
